İşaret dili; el, kol ve yüz hareketleri kullanılarak yapılan görsel ve doğal bir iletişim aracıdır. [1] İşitme engellilerin birincil dili olan bu dil, bölgelere göre farklılaşır. Bu farklılaşma, kültürel kodlara bağlı olduğu kadar, dilin kendiliğinden oluşan yapısından da kaynaklanır. Doğal dil sınıfında olduklarından her birinin grameri de vardır. Fakat işaret dilinin bilgisi, ellerle sınırlı değildir. İşaret dillerinde, ellerin yanı sıra baş, vücut ve yüz hareketleri gibi el dışı özellikler, dil üretiminin önemli bir dizgesini oluşturmaktadır.[2] Elin şekli, hareketi, konumu ve yönelimiyle yapılanan aktarımlarla birlikte el dışı işaretleri de içerir. Tamamlayıcı ya da bağımsız anlam kuran el dışı işaretler şöyle sıralanmaktadır:
- Baş ve vücut hareketleri
- Yüz ifadeleri
- Ağız hareketleri[3]
Her işaret dili için ayrı yapılandırmalar içeren bu dilbilgisi, Türk İşaret Dili (TİD) için de kendine has kodlarla açıklanmaktadır. El dışı ifade araçlarından jest ve mimik kullanımı bu anlamda belirleyicidir. Bu yazıda, anlam oluşturan bu araçlara, Türk İşaret Dili üzerinden örnekler verilerek DOSTEXT uygulamasının yaklaşımına da gerçekçi bir açıklama getirilmeye çalışılacaktır.
Türk İşaret Dilinin Başımızın Üzerindeki Yeri
Ellerden ibaret olmayan Türk İşaret Dili grameri, kendine has kodlarla belli özellikleri içerir. El dışı işaretleşme olarak adlandırılan jest ve mimik kullanımı, sesli dillerdeki tonlamaya eşittir.[4] İşitsel dillerde vurgu, verilmek istenen anlama nasıl yardımcı oluyorsa işaret dillerinde de mimik ile jestin işlevi budur. Fakat mesele tiyatrodakinden farklıdır. Bir başka deyişle, dildeki jest ve mimik kullanımı pantomimden ötesine bir dilbilgisi kuralı olarak geçer. TİD’de tanımlanan el dışı hareketler, rastgele jestlerle/mimiklerle değil, belli başlı sesbilgisi kurallarıyla yapılmaktadır.[5] Şart, soru ve ilgi cümlesi oluşturmada yararlanılan bu araçlar bağımsız kullanılabildiği gibi tamamlayıcı da olabilmektedir. Örneğin, TİD’de olumsuzluk katan bir jest olarak ‘başı arkaya atmak’; değil, yok, olmaz işaretlerinin bir tamamlayıcısı görevindedir. Hayır veya hiç anlatımında ise ‘başın iki yana sallandığı’ jest destekleyicidir. Yanakların şişirilip hava verilerek sağlanan olumsuzluk ifadesi ise, bir üst anlatım biçimi olarak yapılanmıştır. Bu jest, anlatıma katacağı olumsuzluğu tek başına veya ilgili işaretle beraber verebilirken, seçenekli olarak kullanılır.[6]
Kuşkusuz Çeviri
TİD’de 5N 1K[7] içeren soru cümleleri için kullanılan yüz ifadesindeki konumlanma bellidir. Açık gözlerle başın öne çıkarılıp iki yöne sallanması ile yapılan bu ifade, işitenlerce de tanınır. Buna karşın jest, TİD’de bağımsız bir dilbilgisi kuralı olarak vardır. Bir diğer ifade, ek alan soru cümleleri için kurulmaktadır. Temelde kaşların çatıldığı bu ifade biçimi de ilki gibi bağımsız veya işaretle desteklenebilir özelliktedir. Türk İşaret Dili gramerine, yazılı dilden ödünç alınan soru işareti eklenebilir, doğru. Fakat ilgili jest ile aynı anlam yeteriyle verilebilmektedir. Soru işaretinin işareti ile yapılabilecek ekleme, kültürlerarası diyalog alışverişinin bir neticesi olarak yorumlanabilir. Bununla birlikte, vurguya denk gelen jest ve mimik kullanımına bir örnek de ‘şüpheli’ sorularda ortaya çıkıyor. Çatık kaşların daha da aşağıda indirildiğini öğrenmek, detayların önemini hatırlatırken doğru dedirtiyor.
Türk İşaret Dili gramerinin tanımlandığı çalışmalar, soru ve olumsuzluk cümlelerini, dil hakkındaki şüpheleri gidererek açıklar. Yapay zeka kullanarak ses verilerini işaret diline çevirecek olan DOSTEXT de, süreci ellerle sınırlamaz. İşaret dillerinin tüm yapısına uygun ve doğru olan çeviri hedefinde detaycıdır. Bu anlamda jest, mimik ve yüz ifadelerini önemseyerek gerçeğe en yakın çeviri hedefini sürdürür. DOSTEXT, geliştirilen animasyon çalışmalarında ‘şüpheye’ verdiği yer ile şüpheleri ortadan kaldırırken özenlidir. Kültürel aktarımları bu vizyon ile hayata geçirdiği için de gayet bilinçli bir uygulamadır.
[1] Zeynep ORAL, Türk İşaret Dili Çevirisi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2016, s.13
[2] DİKYUVA, MAKAROĞLU, ARIK, Türk İşaret Dili Dilbilgisi Kitabı, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Ankara, 2015, s.114
[3] Pfau ve Quer (2010) den aktaran DİKYUVA, MAKAROĞLU, ARIK, 2015, s.100
[4] Hasan DİKYUVA & Ulrike ZESHAN, Türk İşaret Dili – Birinci Seviye, Ishara Press, Nijmegen: 2008, s.110
[5] DİKYUVA, MAKAROĞLU, ARIK, 2015, s.318
[6] DİKYUVA & ZESHAN, 2008, s.110
[7] 5N 1K: Bir haber metninin cevaplaması beklenen temel soruları ifade eden gazetecilik terimi. Ne, Nerede, Ne Zaman, Nasıl, Neden ve Kim sorularının kısaltması.
