Her dil gibi bir gramere sahip olan işaret dilleri, “konuşulan dilin aksine görsel olarak uygulanan ve algılanan bir dildir ve sözlü akustik kanalı kullanan konuşma dilleriyle eş değerdir.”[1] Dile adını veren işaretlerin ise eli kolu bağlı değil, aksine bağımsızlaşmıştır. İşaret dilleri, “konuşma dilinden ayrılan beş temel sesbilimsel parametreye sahiptir: El şekli, el yönelimi, ellerin konumu, hareketler ve el dışı hareketler.”[2] Dilbilimde el dışı olarak sınıflandırılan bu hareketler; baş ve vücut hareketleri, yüz ifadeleri ve ağız jestlerini kapsarken[3] anlamın kurulup iletilmesinde görmezden gelinemez bir varlığa sahiptir. Bu bileşenlerle aktarılan işaretler ve anlam, yerine göre el değiştirirken yaratıcıdır. Bu noktada hangi elinizi kullandığınızın bir önemi yoktur. Bir başka deyişle, işaret dillerinde sağ ya da sol el, aynı kapıdan çıkar.
“Sağ ve sol el arasındaki ayrımın, gerek uzamda konumlandırılması gerekse ellerin üstünlüğü açısından, herhangi bir işaret dilinde herhangi bir dilbilimsel rol oynadığı görülmemiştir.”[4]
MEB’e bağlı Özel Eğitim ve Rehberlik Müdürlüğü tarafından hem dijital hem de basılı olarak yayımlanan Türk İşaret Dili Sözlüğüne[5] bakıldığında ise farklı bir pratikle karşılaşırız. Arama sonuçlarında başı çeken TİD sözlüğü ile, “Fotoğraflar ve sözel anlatımdan oluşan Türk İşaret Dili Sözlüğü kişilere işaretleri ayrıntılı olarak öğretmektedir.”[6] Fotoğraftaki modelin gösterdiği işaretlerin açıklamaları hemen altında yer alır. Bir işaret dili sözlüğü olarak işlevini yerine getiren bu kaynak, gerek erişim kolaylığı gerekse bilginin güncelliği anlamında oldukça değerlidir fakat elleri ayırır. Her ne kadar açıklama kısmında birlikteliğin farkında olsa da[7], içerikte bunu unutacaktır. Bu yüzden tespiti, açıklamaların dile değil modele göre yapıldığı yönünde vermek mümkün.
Türk Dil Kurumu tarafından da duyurulan bu sözlüğün bir versiyonuna kurumun internet sitesinden erişilebiliyor.[8] Ancak farklı model fakat aynı referansla sunulan içerik de benzer dili kullanmakta. “Sözlük’te işaret dili kullanıcılarının gündelik hayatta en çok ve en yaygın olarak kullandıkları sözcüklere yer verildiği”[9] belirtilirken ortaya, yaygın olarak sağ elin kullanıldığı sonucu da çıkmış oluyor. İlgili sözlüklerin bütününe yayılan bu kullanıma bir örnek olarak, örnek vereceğimiz işaret ise yine Atatürk’e ait olacak.
İşaret dillerinin görünürlüğünün teknolojik gelişmelerle paralel olarak arttığı düşünüldüğünde, dilin yapısına da oldukça uygun görsel sözlük çalışmaları erişimiyle değerli. Durağan ya da hareketli içeriklerin düzenlenmesi ve açıklanması da bu anlamda belirleyici oluyor. Özellikle, dili sonradan ve uzaktan edinen bireylerdeki bilgi netliği anlamında bu kaynaklar öne çıkıyor. Çağın ötesinde bir çeviri yazılımı geliştiren Dostext de, verilerin inceliklerini gözeten ve geliştirme hedefinde olan bir uygulama fikrine sahip. Bu yüzden dikkatini var olan çalışmalara verirken yapıcı tavrını sürdürüyor. Bu süreçte tavrını güncel tutan bir kaynak olarak Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Türk İşaret Dili Sözlüğündeki bir büyük ‘eksiği’ de farkına varmakta gecikmiyor. Sağ ya da sol el fark ederek bile olsa Mustafa Kemal ya da Atatürk’ün işareti bu kaynakta ne yazık ki bulunmuyor.
[1] Yonca TÜRK, Örneklerle Türk-Alman İşaret Dilleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2018, s. 9
[2] DİKYUVA, MAKAROĞLU & ARIK, Türk İşaret Dili Dilbilgisi Kitabı, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Ankara 2015, s.47
[3] DİKYUVA, MAKAROĞLU & ARIK, Türk İşaret Dili Dilbilgisi Kitabı, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Ankara 2015, s.98
[4] Onno CRASBON, The Other Hand in Sign Language Phonology, Chapter in The Mental Lexicon, çev. Dostext Blog, March 2011, s.225; https://www.researchgate.net/publication/287621836
[5] https://orgm.meb.gov.tr/alt_sayfalar/duyurular/1.pdf
[6] https://orgm.meb.gov.tr/alt_sayfalar/duyurular/1.pdf
[7] Çalışma, Giriş bölümünde bunu açıkça ifade eder: İşareti kullananın kişisel özelliklerine göre sol ya da sağ elini kullanması anlatım bozukluğu oluşturmamaktadır. MEB, Türk İşaret Dili Sözlüğü, Ankara 2015
[8] https://www.tdk.gov.tr/icerik/basindan/turk-isaret-dili-sozlugu/
[9] https://www.tdk.gov.tr/icerik/basindan/turk-isaret-dili-sozlugu/
